ΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

 

Η δυτική εικόνα(δεξιά) παρουσιάζει μία σκηνή

την οποία κανείς δεν έχει δει.

Η απεικόνιση της Ανάστασης 

στην ανατολική και δυτική εικόνα 

του Δρ. Θεολογίας Αθανάσιου Μουστάκη 

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου

Θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα κυριότερα σημεία της ορθόδοξης εικόνας, η οποία επιγράφεται «Η εις Αδου Κάθοδος».

Πρώτα πρώτα πρέπει να εντοπίσουμε το ότι διαφέρει πλήρως από την δυτικότροπη απεικόνιση, η οποία παρουσιάζει το Χριστό να βγαίνει θριαμβευτής από τον τάφο, κρατώντας ένα σημαιάκι. Γύρω εκστατικοί, πεσμένοι στο έδαφος παρουσιάζονται οι στρατιώτες.

η δυτικότροπη εικόνα

Η δυτική εικόνα παρουσιάζει μία σκηνή την οποία κανείς δεν έχει δει. Η στιγμή της Αναστάσεως παραμένει μυστήριο κεκρυμμένο. Η ορθόδοξη προσέγγιση είναι τελείως διαφορετική. Προβάλλει τα αποτελέσματα του γεγονότος της Αναστάσεως στον άνθρωπο και στον κόσμο.

Ο Χριστός στο κέντρο, φορά λαμπρόχρωμα ενδύματα και βρίσκεται μέσα σε δόξα, κρατά τα χέρια του Αδάμ και της Εύας και τους σηκώνει από το θάνατο, στον οποίο τους είχε οδηγήσει η εσφαλμένη επιλογή τους στον Παράδεισο. Με την κίνηση αυτή, η οποία είναι δυναμική, θα λέγαμε εκρηκτική, η προσοχή μας στρέφεται αμέσως στο κεντρικό νόημα της παράστασης: «και συν εαυτώ τον Αδάμ εγείραντα», η Σωτηρία του ανθρώπου. Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι δύο βγαίνουν από τάφους.

η ορθόδοξη εικόνα της Αναστάσεως που ονομάζεται «Εις Άδου Κάθοδος»

Ο Χριστός πατά γερά σε δύο κομμάτια ξύλου, τα οποία είναι τοποθετημένα σαν να σχηματίζουν σταυρό. Πρόκειται για τις πύλες (πόρτες) του Άδη τις οποίες ο Χριστός έσπασε με τη χάρη του σταυρού Του. Με το θάνατό του έκλεισαν, αλλά δεν στάθηκαν αρκετά ισχυρές για να τον κρατήσουν δέσμιό τους. Γύρω γύρω υπάρχουν καταστραμμένα, σκορπισμένα και αχρηστευμένα τα κλείθρα και οι αλυσίδες που μέχρι τότε έκλειναν την οδό διαφυγής από τον Άδη. Κάτω από όλα αυτά φαίνεται το μαύρο χρώμα του Άδη, το οποίο μέχρι την Ανάσταση αποτελούσε το τέλος για τον άνθρωπο.

Πάνω δεξιά και αριστερά διακρίνονται 
ο προφήτης Δαβίδ και ο προφήτης Ιωνάς.
εικόνα του 16ου αι. από την Ιερά Μονή Διονυσίου

Δεξιά και αριστερά από τον Χριστό συνωστίζονται οι άνθρωποι που είχαν ζήσει στη γη πριν από τον Χριστό. Όλοι προσδοκούν τη σωτηρία τους στρεφόμενοι προς Αυτόν. Ανάμεσά τους διακρίνουμε πρώτον τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, αλλά και τους δικαίους και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, όπως ο βασιλιάς και προφήτης Δαβίδ.

Πίσω από τη σύνθεση παρουσιάζονται λόφοι, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις στο πάνω τμήμα της παράστασης εικονίζονται οι προφήτες (π.χ. Δαβίδ και Ιωνάς) που είχαν προφητεύσει το μείζον γεγονός της Αναστάσεως κρατώντας ειλητάρια με τις προφητείες τους.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να αναφερθούμε στο λευκό ένδυμα του Χριστού, το οποίο συμβολίζει τη χαρά της Αναστάσεως και προεικονίζει τη δική μας Ανάσταση, η οποία θα ακολουθήσει.

Μονή Χώρας: Μια παράσταση στην οποία κυριαρχεί το λευκό 

του Ενδύματος Του Χριστού και Της Δόξας που Τον Περιβάλλει

2. H εικόνα της Αναστάσεως και οι Μυροφόρες 
«Οὐκ ἔστιν ὧδε, ἀλλ’ ἠγέρθη»

πολύ όμορφη τοιχογραφία με δύο Αγγέλους και στρατιώτες που κοιμούνται

Θεωρούμε επιβεβλημένο να αναφερθούμε στον δεύτερο τύπο της εικόνας της Αναστάσεως, η οποία εμφανίζεται στην ορθόδοξη παράδοση και διαφέρει από την εικόνα «Η εις Άδου κάθοδος». Η συγκεκριμένη εικόνα στηρίζεται πλήρως στη μαρτυρία των ευαγγελίων.

Ας δούμε, όμως, τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα:
Κεντρικό σημείο της παράστασης είναι ο κενός τάφος και ο άγγελος που μεταφέρει το μήνυμα της εγέρσεως στις μυροφόρες.

Την εικόνα συμπληρώνουν οι Μυροφόρες και, σε λίγες περιπτώσεις οι στρατιώτες που εικονίζονται να κοιμούνται.

Η σκηνή περιγράφεται σε όλα τα ευαγγέλια (Μτθ. 28:1-7, Μρκ. 16:1-7, Λκ. 24:1-8, Ιω. 20:1-10) με μικρές παραλλαγές. Το κύριο σημείο είναι ότι στο σημείο που είχαν αποθέσει το σώμα του Κυρίου πλέον υπάρχουν μόνο τα νεκρικά σάβανα. Κάποιος μεταφέρει αυτό το εντυπωσιακό μήνυμα στους επισκέπτες.

Η Ανάσταση του Χριστού έγινε σε χρόνο που δεν είναι με ακρίβεια προσδιορισμένος, αλλά πάντως κατά τη διάρκεια της νύχτας, Νωρίς το πρωί της Κυριακής, πλησιάζουν προς το μνήμα, στο οποίο είχαν αποθέσει το νεκρό σώμα, μία ομάδα από γυναίκες, οι Μυροφόρες:

«Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ ἡ ἄλλη Μαρία» (Μτθ. 28:1),
«Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Μαρία ἡ τοῦ Ἰακώβου καὶ Σαλώμη» (Μρκ. 16:1),
«Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Ἰωάννα καὶ Μαρία ἡ Ἰακώβου καὶ αἱ λοιπαὶ σὺν αὐταῖς» (Λκ. 24:10)
και «Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ» (Ιω. 20:1).
Το μόνο πρόσωπο που παραθέτουν και οι τέσσερεις ευαγγελιστές είναι η αγία Μαρία η Μαγδαληνή.

τοιχογραφία από τον Άγιο Νικόλαο Αναπαυσά Μετέωρα, Θεοφάνης ο Κρης, 1527

Έτσι, λοιπόν, οι Μυροφόρες, ανάμεσά τους και η Παναγία, όπως δέχεται η παράδοση, εικονίζονται στις παραστάσεις της Αναστάσεως κρατώντας, μάλιστα, κάποια σκεύη, στα οποία εμπεριέχονται τα μύρα με τα οποία θα αλείψουν το σώμα του Ιησού. Συνήθως, εικονίζονται δύο μορφές, η Παναγία και η αγία Μαρία η Μαγδαληνή, ως «εκπρόσωποι» του ομίλου των Μυροφόρων.

Στα πρόσωπά τους εικονίζεται η έκπληξη για το παράδοξο θέαμα που αντικρύζουν, ενώ σε κάποιες εικόνες σε αυτά διαγράφεται η αγωνία του «τίς ἀποκυλίσει ἡμῖν τὸν λίθον ἐκ τῆς θύρας τοῦ μνημείου;» (Μρκ. 16:3). Σε μια κίνηση έκπληξης φέρνουν τα χέρια προς το πρόσωπο και στέκονται εκστατικές μπροστά στο θαύμα.

Στον κενό τάφο μπορούμε να δούμε το θέαμα που αντίκρυσαν οι Μυροφόρες: υπάρχουν μόνο τα σάβανα με τα οποία είχε τυλιχτεί το σώμα και το σουδάριομε το οποίο είχε καλυφθεί το κεφάλι. Η λεπτομέρεια των οθονίων παρατίθεται από τον ευαγγ. Λουκά, ο οποίος, μάλιστα, σημειώνει ότι τα είδε ο απ. Πέτρος, καθώς έγειρε το κεφάλι του για να ελέγξει τον τάφο: «ὁ δὲ Πέτρος ἀναστᾶς ἔδραμεν ἐπὶ τὸ μνημεῖον καὶ παρακύψας βλέπει τὰ ὀθόνια μόνα» (Λκ. 24:12), ενώ ο ευαγγ. Ιωάννης μας προσφέρει και τη λεπτομέρεια του σουδαρίου.

Μάλιστα, κάνει δύο αναφορές:
(α) «ὁ ἄλλος μαθητὴς [ο Ιωάννης] προέδραμεν τάχιον τοῦ Πέτρου καὶ ἦλθεν πρῶτος εἰς τὸ μνημεῖον καὶ παρακύψας βλέπει κείμενα τὰ ὀθόνια, οὐ μέντοι εἰσῆλθεν» (Ιω. 20:4-5)

και (β) «ἔρχεται οὖν Σίμων Πέτρος ἀκολουθῶν αὐτῷ, καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὸ μνημεῖον καὶ θεωρεῖ τὰ ὀθόνια κείμενα, καὶ τὸ σουδάριον, ὃ ἦν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ, οὐ μετὰ τῶν ὀθονίων κείμενον, ἀλλὰ ἐντετυλιγμένον εἰς ἕνα τόπον» (Ιω. 20:6-7). Ακολουθώντας την τελευταία αναφορά, το σουδάριο διακρίνεται στις εικόνες από τα οθόνια και είναι τοποθετημένο ξεχωριστά.

Δίπλα στον τάφο εικονίζεται, συνήθως ένας, αλλά κάποτε και δύο άγγελοι, οι οποίοι φορούν λευκές φορεσιές. «Καὶ ἰδοὺ σεισμὸς ἐγένετο μέγας· ἄγγελος γὰρ Κυρίου καταβὰς ἐξ οὐρανοῦ προσελθὼν ἀπεκύλισε τὸν λίθον ἀπὸ τῆς θύρας καὶ ἐκάθητο ἐπάνω αὐτοῦ» (Μτθ. 28:2), «καὶ εἰσελθοῦσαι εἰς τὸ μνημεῖον εἶδοννεανίσκον καθήμενον ἐν τοῖς δεξιοῖς, περιβεβλημένον στολὴν λευκήν, καὶ ἐξεθαμβήθησαν» (Μρκ. 16:5), «καὶ ἐγένετο ἐν τῷ διαπορεῖσθαι αὐτὰς περὶ τούτου καὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο ἐπέστησαν αὐταῖς ἐν ἐσθήσεσιν ἀστραπτούσαις» (Λκ. 24:4) και «Μαρία δὲ εἱστήκει πρὸς τῷ μνημείῳ κλαίουσα ἔξω. ὡς οὖν ἔκλαιε, παρέκυψεν εἰς τὸ μνημεῖον καὶ θεωρεῖ δύο ἀγγέλους ἐν λευκοῖς καθεζομένους, ἕνα πρὸς τῇ κεφαλῇ καὶ ἕνα πρὸς τοῖς ποσίν, ὅπου ἔκειτο τὸ σῶμα τοῦ ᾿Ιησοῦ» (Ιω. 20:11-12).

Από τις βιβλικές αναφορές οι δύο κάνουν λόγο για έναν και οι δύο για δύο αγγέλους. Τη διαφοροποίηση αυτή, η οποία είναι άνευ ουσίας, ακολουθούν και οι ορθόδοξοι αγιογράφοι.

Συνήθως, ως επιγραφή της σύνθεσης αυτής υπάρχουν τα λόγια του αγγέλου, τα οποία είναι ένα μήνυμα και προς εμάς, πέρα από τις Μυροφόρες. Τα λόγια του αγγέλου, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο «οὐκ ἔστιν ὧδε· ἠγέρθη γὰρ» (Μτθ. 28:6, Μρκ. 16:6 και Λκ. 24:6).

φορητή εικόνα της Αναστάσεως Ρωσικής νοοτροπίας

Ένα σημείο που η εικόνα της Αναστάσεως διαφέρει, ελαφρώς, από τη μαρτυρία των ευαγγελίων είναι η παρουσία δίπλα στον κενό τάφο, σε λίγες περιπτώσεις, των στρατιωτών, οι οποίοι κοιμούνται. Καμία σχετική αναφορά δεν υπάρχει στα ευαγγέλια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του 16ου αι. από την Ιερά Μονή Διονυσίου στο Άγιον Όρος, η οποία ακολουθεί. Σε αυτή συνδυάζονται και οι δύο ορθόδοξες απεικονίσεις ενωμένες σε μία παράσταση, στην οποία κυριαρχεί η «εις Άδου κάθοδος», ενώ σε μία ζώνη στο κάτω τμήμα της εικόνας παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία της εικόνας του κενού τάφου.

 

3. Μερικές παρατηρήσεις για την απεικόνιση της Ανάστασης

Αναμφίβολα η Ανάσταση του Κυρίου είναι το πλέον σημαντικό γεγονός της ανθρώπινης ιστορίας. Αλλάζει τη σχέση του ανθρώπου με το θάνατο και τον απελευθερώνει από τη δυναστευτική εξουσία του. Πρόκειται για αλλαγή, ανακαίνιση καλύτερα, της σχέσεως του με το Θεό, τον περιβάλλοντα κόσμο, το συνάνθρωπο, αλλά και τον εαυτό του.

Η ορθόδοξη Εκκλησία είχε και έχει την υποχρέωση να μεταφέρει το μήνυμα της Αναστάσεως στον κόσμο μας, ώστε να γίνει κτήμα μας. Οι τρόποι που χρησιμοποίησε και χρησιμοποιεί ήταν και είναι πολλοί: το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, η υμνογραφική παραγωγή, οι διδακτικότατοι βίοι των αγίων, η εικονογράφηση των ναών.

Αν θέλαμε να συνοψίσουμε τους εικονογραφικούς τύπους που συναντούμε σε φορητές εικόνες και τοιχογραφίες θα καταλήγαμε σε τρεις ομάδες με επιμέρους παραλλαγές:

• Η εις Άδου Κάθοδος

α) «Η εις Άδου Κάθοδος». Στο κέντρο της συνθέσεως κυριαρχεί η μορφή του Χριστού, ο οποίος πατά ως νικητής στις συντριβείσες πύλες του Άδη κρατώντας από το χέρι τον Αδάμ και αποσπώντας τον από το θάνατο. Σε πολλές περιπτώσεις κρατά με δύναμη και το χέρι της Εύας εγείροντας την εκ νεκρών. Γύρω από τα κεντρικά πρόσωπα εμφανίζονται ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και το πλήθος των δικαίων της προ Χριστού εποχής, οι οποίοι πίστευσαν το κήρυγμα του Χριστού, κατά την κάθοδο Του στον Άδη (εξ ου και ο τίτλος της συνθέσεως) και σώθηκαν.

Η ιδέα για τη σύνθεση αυτής της παράστασης προέρχεται από το χωρίο Αʹ Πέτρου 3:18-19 («θανατωθεὶς [ο Χριστός] μὲν σαρκὶ ζῳοποιηθεὶς δὲ πνεύματι· ἐν ᾧ καὶ τοῖς ἐν φυλακῇ πνεύμασιν πορευθεὶς ἐκήρυξεν»).

Τα επιμέρους στοιχεία της προέρχονται από παράδοση της Εκκλησίας, η οποία καταγράφηκε στο ψευδεπίγραφο Ευαγγέλιο του Νικοδήμου (έκδοση από τον Constantin von Tischendorf, Evangelia Apocrypha, Leipzig, 1853: σελ. 302-311), στο οποίο παρατίθενται, από τη γραφίδα του αγνώστου σε εμάς συγγραφέα, «λεπτομέρειες» σχετικά με το τι συνέβη στον Άδη κατά την κάθοδο και παραμονή εκεί του Κυρίου.

Πέρα όμως από το ψευδεπίγραφο κείμενο που ήδη αναφέραμε η υμνογραφία των ημερών παρουσιάζει απόλυτη συμφωνία με αυτή τη σύνθεση.

Εικόνα, Θεοφάνης ο Κρής, Ι.Μονή Σταυρονικήτα, Αθως, 15ος αι.

Μονή Χώρα στην ΚΠολη

Μανουήλ Πανσέληνος, Πρωτάτον Άθως, 13ος αι

• Ο κενός τάφος

β) «Ο κενός τάφος». Ακολουθεί με πιστότητα τις ευαγγελικές διηγήσεις για την ταφή του Κυρίου και τα όσα την ακολούθησαν. Στη σύνθεση κυριαρχεί το κενό μνημείο, ο άγγελος και οι μυροφόρες. Σε κάποιες περιπτώσεις εικονίζονται και οι στρατιώτες που κοιμούνται.

Τοιχογραφία από τον άγιο Νικόλαο Αναπαυσά
στα Μετέωρα, Θεοφάνης ο Κρης, 1527.

(γ) Ο Χριστός την ώρα που εξέρχεται από τον τάφο. Μία σύνθεση δυτικής προέλευσης στην οποία εικονίζεται ο Χριστός κατά τη στιγμή της εγέρσεως, συνήθως κρατώντας ένα σημαιάκι («μπαϊράκι» το αποκαλεί ο Φώτης Κόντογλου), ενώ γύρω υπάρχουν οι έκπληκτοι ή κοιμώμενοι στρατιώτες. Ο τύπος αυτός φαίνεται να εμφανίζεται στη μεσαιωνική δύση (ίσως από τον 11ο αι.) και γίνεται περισσότερο γνωστός κατά τον 14ο αι. από τον Τζιόττο (Giotto di Bontone, 1266-1337). Μεγάλη άνθιση γνωρίσει και στην ανατολή κατά τον 16ο-18ο αι. με μεγάλη ποικιλία παραλλαγῶν, στην Κρήτη και στα Επτάνησα, ίσως λόγῳ της κυριαρχίας των Ενετών σε αυτά.

Επί της ουσίας, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η δυτικού τύπου εικόνα προσπαθεί να εικονίσει τη στιγμή της Αναστάσεως και τον τρόπο που το σώμα του Κυρίου εξέρχεται του μνήματος, τα οποία δεν είδε κανείς, ενώ στην «Εις Άδου Κάθοδον» με αφορμή τη βιβλική αναφορά (Α’ Πέτρου 3:18-19), παρουσιάζεται το σώμα του Κυρίου, αλλά όχι για να απεικονίσει τη στιγμή, μα για να προβάλει το αποτέλεσμα του γεγονότος. Το αποτέλεσμα δεν είναι άλλο από τη σωτηρία του Αδάμ.

Με απλά λόγια η δυτική σύνθεση, με το Χριστό να εξέρχεται από τον τάφο, προσπαθεί να ανασυνθέσει ρεαλιστικά τη σκηνή. Αντιθέτως, η «Εις Άδου Κάθοδος» προσπαθεί να μας δείξει τα αποτελέσματα της Αναστάσεως στη ζωή μας.

Η σύνθεση του «Κενού τάφου» είναι τόσο γερά θεμελιωμένη επάνω στην ευαγγελική μαρτυρία, ώστε εκεί δεν τίθεται θέμα αξιοπιστίας ή αμφισβήτησης.

Στη σύνθεση αυτή δεν εικονίζεται το Σώμα του Κυρίου στον Άδη. Πάντως, πρέπει να τονίσουμε ότι η ενσώματη απεικόνιση του Χριστού, ο οποίος «πατεῖ τὸν Ἄδην καὶ εγείρει τὸν Ἀδὰμ» δεν ενοχλεί τον Αγ.Ιωάννη Δαμασκηνό (Ελληνική Πατρολογία (PG) του J.-P. Migne 95.3165A), αλλά αντιθέτως τη θεωρεί απολύτως φυσιολογική και αποδεκτή. Μάλιστα, λίγο παρακάτω, στη στήλη 325D του ίδιου τόμου της Ελληνικής Πατρολογίας (PG) του J.-P. Migne ο άγ. Ιωάννης Δαμασκηνός προχωρά σε μία αναλυτικότερη περιγραφή της.

• Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε τα εξής: Η δυτική απεικόνιση περιγράφει μία φανταστικά ρεαλιστική σκηνή, την οποία αποφεύγουν να θίξουν ακόμη και οι βιβλικές αναφορές.

Οι δύο ορθόδοξες απεικονίσεις τονίζουν τα ευεργετικά αποτελέσματα της Αναστάσεως στον άνθρωπο και προσπαθούν να τα προβάλουν με έναν απλό, κατανοητό, συμβολικό, αλλά και βαθύτατα θεολογικό τρόπο. Επίσης η μία έχει βιβλική αφετηρία και η άλλη ταυτίζεται πλήρως με την ευαγγελική μαρτυρία.

Συνεπώς, αν θέλουμε να αποφύγουμε την παγίδα της εκλογίκευσης της σκηνής και της προσθήκης φανταστικών στοιχείων σε αυτή καλό θα ήταν να προχωρούμε στη διάκριση ανάμεσα στους δύο διαφορετικούς τύπους αναπαραστάσεως της Αναστάσεως του Κυρίου.[3]

Ηλ. πηγές:
1. Σύντομο σχόλιο στην εικόνα της Αναστάσεως / Θεολογικά και άλλα τινά ~ Athanasios Moustakis
2. H εικόνα της Αναστάσεως «Οὐκ ἔστιν ὧδε, ἀλλ’ ἠγέρθη» και οι Μυροφόρες
3. Μερικές παρατηρήσεις για την απεικόνιση της Ανάστασης
4. www.sophia-ntrekou.gr | αέναη επΑνάσταση